We kennen allen de kretologiegeneratorꜛ, of het bla-blabingoꜛ.
Een tekst vol dure woorden en holle kreten kan ons gemakkelijk de indruk geven dat zij betekenis bevat — pas als ons wordt gevraagd die betekenis dan helder uiteen te zetten ontdekken wij onze fout. Dit is één van de redenen waarom het leren samenvatten belangrijk is op school.
Overigens betreft het hier niet altijd bluffers — het kan ook gaan om mensen die zó warrig denken dat ze zich zelf niet bewust zijn van de loosheid van hun uitingen.
In oorsprong is een goeroe een Indische godsdienstleraar en mentor, maar de titel wordt vaak gebruikt voor mensen die zichzelf status geven door betekenismanipulatie middels beeldspraak. (In technische kringen kan het ook iemand aanduiden die alle ins en outs van een vakgebied beheerst — het gemeenschappelijke element is „iemand die altijd een wijsklinkend ondoorgrondelijk antwoord kan geven”.)
Het metaforisch gebruik van krachtige beelden kan verdoezelen dat de gelijkenis zich niet laat vertalen. Na een paar meer betekenisvolle beelden als „even gas terugnemen” of „je batterij weer opladen” kunnen wij meegaan in de autometafoor, en menen zinvol advies te krijgen als iemand ons raadt onze olie eens te verversen, of de berg af te gaan in dezelfde versnelling als waarin we de berg op zijn gegaan.
Zulke beelden kunnen betekenisvol zijn, maar dan moet de vertaling gegeven worden. Het beeld „in een lage versnelling de berg op gaan” is meestal mank: correct zou zijn „met een lage snelheid”, maar dat is niet wat voor auto's zinvol is. En wat is „de berg afgaan”? Een helling staat meestal voor zwaar werk, maar geldt dat ook voor een helling omlaag? Betekent het beeld juist dat we langzaam moeten gaan als ons werk opeens zeer gemakkelijk wordt?
De meeste mensen aanvaarden gemakkelijk dergelijk advies in beeldspraak, en kunnen het zelfs doorgeven, zonder te analyseren wat de onderliggende betekenis is — zo die er al is. Pas bij een poging het serieus op te volgen kan blijken dat het niet operationaliseerbaar is.
Een andere vorm van misbruik van beeldspraak berust juist op expliciete incongruëntie: er worden zinnen uitgesproken die in hun directe betekenis onwaar of zelfs onzinnig zijn, met het doel de indruk te wekken dat er een „diepere zin” moet zijn, en dat wie die niet begrijpt (of „aanvoelt”) eenvoudigweg te ongevoelig is. Hierop is het beeld van de nieuwe kleren van de keizer toepasselijk.
Ik heb ooit een gesprek gehad met iemand die hoog opgaf van de harmonie en het evenwicht in het heelal en de natuur. Toen ik hem er op wees dat die natuur volgens hem de mens heeft voortgebracht die diezelfde natuur in rap tempo naar de knoppen aan het helpen is, antwoordde hij „Ja, dat is nou net de paradox”. In plaats van te aanvaarden dat zijn harmoniemodel onjuist was, zag hij een diepere betekenis in het tegelijk vasthouden aan de waarheid van dat model èn aan de feiten die dat model ondergroeven.