Wetmatigheidꜛ

„Leukipposꜛ gelooft dat alle dingen noodzakelijk gebeuren, en dat dat het noodlot is. Zo zegt hij in ‚Over het verstand’ꜛ: Geen enkele zaak geschiedt toevallig, maar alle zaken gebeuren volgens de rede en de noodzaak” — Aetiusꜛ, Meningenꜛ 1:25:4

De natuurkunde heeft succes geboekt in het beschrijven van de causaliteit van gebeurtenissen: de ene gebeurtenis veroorzaakt de andere volgens bepaalde wetten.

In eerste instantie leidde dit tot een aanname van determinisme: de uiteindelijke wetten waaraan de wereld voldeed zouden noodzakelijkheidswetten zijn. Sinds de ontdekking van quantumgedrag blijkt echter meer en meer dat die deterministische verschijnselen het gevolg van statistische wetten zijn, en de aard van de diepste wetten is onderwerp van hevig debat: bestaan ze eigenlijk wel, of kunnen we altijd dieper graven? En als ze bestaan, zijn ze dan deterministisch of probabilistisch van aard? En zijn probabilistische wetten op zich wel verklarend, of is een verklaring voor die kansverdelingen nodig?

De vrijheid binnen probabilistische wetten wordt onder de noemer onvoorspelbaarheidꜛ gebracht. (Zie ook fatalisme.)

Vervolgens is een denkfout gemaakt, doordat gesteld werd dat alles wat onvoorspelbaar was niet veroorzaakt was. Er zijn echter andere vormen van causaliteit denkbaar, zoals agentuur.

((Te doen.))

Een direct causaal verband is nog nooit waargenomen. Zelfs het botsen van biljartballen is een complexe interactie van collecties elementaire deeltjes, die op te breken is in eenvoudiger onderdelen. Het meest nabij komt nog de botsing in de deeltjesversneller, maar ook daar kan geïnterpoleerd worden in de tijd, en vaak blijken daarbij die deeltjes uit kleinere te bestaan. Daarnaast: hoe dicht staat dat bij de dagelijkse werkelijkheid? (Zie ook isoleerbaarheid.)

Noodzaak is nooit empirisch waarneembaar. Logisch niet, fysisch niet, ethisch niet. ((Zijn andere natuurwetten logisch mogelijk? In een film is op ieder moment een ander vervolg mogelijk. Zijn andere ethische wetten fysisch mogelijk?))

Wetmatige causaliteit is tertiaire causaliteit.